Kesin Teminat Tutarı Ne Kadar? Sabit Yüzdenin Konforunu Sorgulayan Cesur Bir Yaklaşım
“Tek oran dayatması tembelliktir” diyen birinin samimi ama tartışmacı girişi
İhale dünyasında en çok sorulan sorulardan biri şu: “Kesin teminat tutarı ne kadar?” Cevabı hoşumuza gittiği için değil, rahat hissettirdiği için çoğu zaman tek bir sayıya sığınmak istiyoruz. Oysa sabit bir yüzdeye kilitlenmek; riskin, sözleşmenin ve tarafların çeşitliliğini görmezden gelmek demek. Daha kötüsü, bu konfor alanı kamu yararı ve piyasa adaleti açısından pahalıya patlıyor. Hadi gelin, “tek oran” refleksini masaya yatıralım ve gerçekten adil, şeffaf ve akılcı bir kesin teminat tartışması yapalım.
Kesin teminatın mantığı: Güvence mi, bariyer mi?
Kesin teminat, ihalenin sözleşmeye bağlanmasından sonra işin taahhüt edildiği gibi tamamlanacağına dair güvence sağlar. Kağıt üzerinde amaç nettir: kamu veya iş sahibi tarafın riskini azaltmak, sözleşme disiplinini güçlendirmek. Ne var ki yanlış ölçeklenmiş bir teminat, proje kalitesini artırmak yerine piyasaya giriş bariyeri işlevi görür; nakit akışını boğar, rekabeti daraltır ve özellikle KOBİ’lerin oyuna girmesini zorlaştırır. Yani “güvence” ile “bariyer” arasındaki denge, oran tercihiyle doğrudan ilgilidir.
Tek oran yanılgısı: Neden sorunlu?
1) Risk aynı değil, oran neden aynı olsun?
Bir bakım-onarım işi ile kompleks bir altyapı projesinin risk profili aynı değildir. Sözleşme süresi, teknik belirsizlik, tedarik zinciri kırılganlığı, kur-enflasyon oynaklığı, düzenleyici değişim riski… Tüm bu parametreler farklıyken, tek bir yüzde ile herkesin üstünden geçmek; risk fiyatlamasını karikatürize eder, maliyeti yanlış yerlere yıkar.
2) KOBİ’lere görünmez vergi
Yüksek ve standart bir teminat yüzdesi, kefalet/teminat mektubu limitleri dar olan KOBİ’ler için fiilen bir “giriş vergisi”dir. Büyük oyuncular bu maliyeti bankalarla kolay yönetebilirken küçükler ya marjlarından feragat eder ya da hiç teklif veremez. Sonuç mu? Rekabet azalır, fiyatlar yukarı eğilir, inovasyon yavaşlar.
3) Finansal güvence ≠ Proje başarısı
Teminatın yüksek olması projenin kusursuz işleyeceği anlamına gelmez. İş sahibinin çevik denetimi, gerçekçi iş programı, net performans göstergeleri ve zamanında hakediş ödeme disiplininin olmadığı yerde, teminat sadece pahalı bir dekor olur.
“Kesin teminat tutarı ne kadar olmalı?” sorusuna çerçeveli bir yanıt
Mesele “tek rakam” değil, “akıllı aralık”tır. Aşağıdaki çerçeve tartışmayı başlatmak için bir öneridir:
Düşük riskli işler (kısa süre, düşük teknik belirsizlik, güçlü iş geçmişi): Sözleşme bedelinin %1–%3 aralığı.
Orta riskli işler (standart yapım/hizmet, sınırlı belirsizlik): %4–%7 aralığı.
Yüksek riskli işler (uzun süre, karmaşık teknoloji, değişken maliyetler): %8–%12 aralığı.
Bu aralıklar “kural” değil, başlatıcı bir tartışma zemini. Esas olan; risk skorlaması, yüklenici derecelendirmesi ve sözleşme tasarımının birlikte çalışmasıdır.
Dinamik risk matrisi: Oranı veriye bağlayalım
Kesin teminat oranı; (i) teknik karmaşıklık, (ii) tedarik ve fiyat oynaklığı, (iii) sözleşme süresi, (iv) yüklenici finansal gücü ve geçmiş performansından türetilen bir risk puanına bağlanmalı. Puan yükseldikçe oran kontrollü artar; düşerse azalır. Böylece teminat, cezalandırıcı bir bariyer değil, davranışları iyileştiren bir fiyat sinyali olur.
Alternatif ve tamamlayıcı araçlar: Sadece yüzdeyle konuşmayalım
– Kefalet/performans sigortası: Nakit ve kredi limitini kilitlemeden güvence sağlar.
– Kademeli teminat (milestone bazlı çözülme): İş ilerledikçe teminatın bir kısmı iade edilir; nakit akışı rahatlar.
– Retansiyon/escrow: Hakedişlerden küçük bir payın bloke edilip performans anlarına bağlanması.
– Performansa bağlı kaydırgaç (slider): KPI’lar tutturuldukça oran otomatik düşer; sapmalarda artar.
– Oran tavanı ve dip noktası: Aşırı oynak dönemlerde (yüksek enflasyon/kur) piyasa istikrarı için bandın net sınırları önceden ilan edilir.
Şeffaflık olmadan adalet olmaz
İş sahipleri, oranın nasıl belirlendiğini ve hangi veriyle gerekçelendirildiğini açıkça yayımlamalı. Karar ağacı, risk puanlama metodolojisi ve olası itiraz/inceleme süreçleri netleşmeden “adalet” sadece lafta kalır. Şeffaflık, pazarın güvenini artırdığı gibi yüklenicilerin de kendi risk azaltım planlarını daha verimli kurgulamasını sağlar.
Gerçek hayattaki zayıf halka: Nakit akışı ve zamanlama
Kesin teminatın niceliği kadar, iade/çözülme takvimi de kritiktir. İş bitmiş, kusursuz teslim yapılmış ama teminat iadesi aylar sürüyorsa sistem cezalandırıcı işliyor demektir. Net bir SLA (hizmet seviyesi anlaşması) ve otomatik iade tetikleyicileri olmadan iyi niyetli bir yüzde bile piyasayı gereksiz yere sıkıştırır.
Provokatif sorular: Tartışmayı genişletelim
– Tek oran dayatması, aslında risk yönetimi yerine “kolay yönetim” değil mi?
– KOBİ’ler için yüksek teminat; kamuya “gizli maliyet” olarak geri dönmüyor mu?
– Oranı belirleyen algoritma/puanlama metodolojisini kurumlar neden kamuya açık bir API gibi yayımlamıyor?
– Performans sigortası ve kademeli çözülme yaygınlaşsa, yüksek yüzdelere gerçekten ihtiyacımız kalır mı?
– Kesin teminatı artırmak yerine, sözleşme tasarımını ve hakediş disiplinini güçlendirmek daha etkili değil mi?
Son söz: Yüzdeden fazlasını konuşma cesareti
“Kesin teminat tutarı ne kadar?” sorusunu bir rakam avına indirgersek, karmaşık bir politik-ekonomik aracı basit bir etikete dönüştürürüz. Cesur olan; oranı riskle ilişkilendirmek, alternatif teminatları aktif kullanmak, iade süreçlerini hızlandırmak ve her aşamayı şeffaflaştırmaktır. Tek oranlı konfor alanından çıkıp veriye dayalı, kapsayıcı ve rekabeti canlı tutan bir teminat mimarisine geçmenin tam zamanı. Şimdi söz sizde: Sizin sektörünüzde adil bir kesin teminat modeli nasıl görünmeli?